De Franse filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980) schokte velen met zijn uitspraak dat “wij nooit vrijer zijn geweest dan onder de Duitse bezetting”. Hoezo vrij, zeiden veel Fransen – als je iets deed wat de Duitsers niet aanstond, stonden ze de volgende dag voor je deur! Dat is natuurlijk waar, maar Sartre bedoelde iets anders. Een extreme situatie als oorlog biedt, zo wilde hij duidelijk maken, ongekende mogelijkheden om zelf een keuze te maken hoe je je gaat gedragen – variërend van collaboratie tot deelname aan het verzet.
Dit nummer van Terugblik geeft een goed beeld van de verschillende keuzes die mensen hebben gemaakt.
Neem Richard Barmé, zoon van een rijke ondernemer uit Wuppertal. In zijn artikel over deze ’Duitse Engelandvaarder’ wordt beschreven hoe Richard voor het verzet koos en uiteindelijk werd gefusilleerd op de Waalsdorpervlakte. Zijn levensverhaal staat in schril contrast met dat van zijn ondervrager, Otto Haubrock. Deze koos, zo blijkt uit het artikel, de zijde van het Kwaad en probeerde na 1945 zijn straatje schoon te vegen.
Dat er ook fatsoenlijke ambtenaren waren en zijn, bewijst het artikel over kamp Morotai. Een lid stuurde ons het dagboek van een familielid van een vriendin van zijn vrouw. Deze mijnheer Paquay had onder andere tot taak om kamp Morotai, waar Japanse militairen na de oorlog gevangen werden gehouden, te inspecteren. Dit dagboek, dat nooit eerder werd gepubliceerd, geeft een goed beeld van hoe het kamp was georganiseerd. Omdat het de periode is dat wij de Japanse capitulatie herdenken, zijn er mooie fotopagina’s gemaakt om die gebeurtenis te herdenken.
Ook hele volkeren maken keuzes, zoals blijkt uit het artikel over de Winterhulp. De Duitse bezetter wilde sympathie verwerven met de Winterhulp-organisatie, maar dat mislukte volledig door het wantrouwen dat elk Duits initiatief bij de Nederlandse bevolking opwekte. De meeste mensen kozen ook in de oorlog natuurlijk voor het leven.
Voor Bernard Leezer was dat niet gemakkelijk maar hij overleefde de oorlog gelukkig, zoals moge blijken uit de prachtige foto’s die bij het artikel horen. Ook veel joodse weeskinderen deden dat en een lid beschrijft hoe een aantal van hen werd opgevangen in Barneveld.
Op de binnenomslag staan we even stil bij de spertijd en de problemen die dat met zich mee bracht. Je zou het kunnen vergelijken met de huidige coronacrisis – een voortdurende inperking van de vrijheid die je vroeger had. Maar de oorlog leert ons dat vrijheid altijd terugkomt, en dan bedoel ik de ’echte’ vrijheid en niet vrijheid in de definitie van Sartre. Ook corona houdt op een dag op. Denkt U tot die tijd, als U bijvoorbeeld noodgedwongen thuis moet blijven, maar aan de uitspraak van de Amerikaanse artiest Laurie Anderson: In our hearts we fly.
