Na de invasie op 6 juni 1944 in Normandi? konden de geallieerden pas rond 20
augustus uit hun bruggehoofd breken, om dan in een enorm tempo en met een macht
van 1 miljoen Amerikanen, Britten, Canadezen, Fransen, Polen en Nederlanders de
vijand door Frankrijk en Belgi? voor zich uit te jagen. In zes dagen leggen de
geallieerde tanks meer dan 560 km af. Brussel en Antwerpen worden op 3 resp. 4
september bevrijd. De verslagen Duitsers trekken in wanorde door Zuid-Nederland,
richting Heimat. In die euforie werd het in Nederland Dolle Dinsdag. Na de
verovering van Antwerpen, lassen de geallieerden een adempauze in. Dat was een
tactische fout. Antwerpen en de havens zijn dan weliswaar bevrijd maar
onbruikbaar omdat de Duitsers beide oevers van de Schelde nog beheersen. De
adempauze biedt de Duitsers de gelegenheid om zich te hergroeperen; er komt
versterking uit Duitsland en het 15e Duitse leger slaagt erin volledig bewapend
uit Zeeuws-Vlaanderen te ontsnappen en Noord-Brabant te bereiken. Als de
geallieerden op 6 september de aanval hervatten, vinden zij de Duitsers paraat.
Het offensief verloopt dan bijzonder moeizaam. Op geallieerd niveau heerst
ernstig meningsverschil over de te volgen strategie. Eisenhower is voorstander
van een opmars over een breed front naar Rijn en Ruhr. Montgomery ziet meer in
een speerpuntoffensief dat de Duitse troepen in Nederland in twee?n moet
splijten waardoor de weg naar de Ruhr openvalt. Montgomery krijgt zijn zin. Het
1 e Geallieerde Airborne Corps wordt onder zijn bevel geplaatst. Op 17 september
zal het Britse 30e Legercorps vanuit het bruggenhoofd in Belgi? via een ’tapijt’
met de codenaam ‘Market’ van luchtlandingstroepen oprukken via Valkenswaard,
Eindhoven, Veghel, Grave, Nijmegen en Arnhem naar het IJsselmeer. Het tapijt zal
worden gelegd door de 101e Amerikaanse Airborne divisie bij Eindhoven, de 82e
Amerikaanse Airborne divisie bij Nijmegen en de 1e Britse Airborne divisie
aangevuld met Poolse parachutisten bij Arnhem. Zij moeten snel de bruggen over
kanalen en rivieren veroveren om onder de codenaam ‘Garden’ de opmarsroute voor
het 30e Britse corps open te houden. Voor de flankbeveiliging wordt het 8e en
12e Britse legerkorps ingezet. Op het hoogste Duitse niveau hadden intussen
commandowisselingen plaatsgevonden. Hitler riep zijn opperbevelhebber in het
Westen -G?nther von Kl?ge- op het matje die eerder die zomer von Rundstedt was
opgevolgd. Op weg naar Duitsland maakt hij een eind aan zijn leven. Zijn
opvolger werd veldmaarschalk Walter Model.
Goering bood op 4 september 20.000 parachutisten aan en liet 10.000 man
Luftwaffe-personeel omscholen tot infanterist. Het waren deze infanteristen die
Model voor de verdediging bij het Albertkanaal tot zijn beschikking kreeg.
Generaloberst Kurt Student kreeg de leiding over Goerings nieuwbakken
parachutisten en ook het uit Zeeuws-Vlaanderen ontsnapte 15e Leger kwam onder
zijn bevel.
Model verplaatste zijn hoofdkwartier naar Oosterbeek en Student vestigde zich
in Vught. Zij waren er zich in de verste verte niet van bewust dat zij
kwartieren betrokken midden in het door geallieerden geplande landingsgebied.
Maar er was meer. Door zuiver toevallige omstandigheden belandden restanten van
de ge Hohenstaufen en de 10e Frundsberg Panzerdivisies omstreeks september in
Gelderland. Beide corpsen waren uitgesproken elite troepen. Zij waren ontsnapt
uit Frankrijk. De bedoeling was hen op de Veluwe op verhaal te laten komen om ze
daarna zo spoedig mogelijk weer in te zetten. De beide divisies kwamen onder
direct commando te staan van de energieke Obergruppenf?hrer Willi Bittrich.
Klik
hier voor een overzichtskaart van Market Garden
De oorspronkelijk operatie heette niet Market Garden, maar ‘Comet’.
Montgomery legde zijn oorspronkelijke Grave, Overasselt en Groesbeek.
Taakstelling: de bruggen over de Maas bij Grave, minstens ??n brug over het
MaasWaalkanaal en de brug over de Waal bij Nijmegen. Voorts zouden de heuvels
bij Groesbeek/Beek moeten worden veroverd. Gekozen werd voor een operatie bij
daglicht om de gevreesde Duitse nachtjagers te ontlopen. Gezien de enorme
aantallen manschappen (meer dan 34.000) en de indrukwekkende hoeveelheden
munitie, uitrusting, jeeps, houwitsers, voedsel en medicamenten, was het
onmogelijk de hele operatie in ??n vlucht uit te voeren -daarvoor ontbraken de
benodigde vliegtuigen- en bleek het niet mogelijk twee vluchten op ??n dag uit
te voeren. Besloten werd: over drie achtereenvolgende dagen, drie
landingsgolven.
Het adembenemende schouwspel van duizenden vliegtuigen met enorme
zweefvliegtuigen voorafgegaan door Spitfires, Mustangs, Hurricanes en Mosquito’s
hadden een apocalyptisch karakter. Het was de prelude van de grootste militaire
operatie ooit op Nederlandse bodem uitgevoerd ?n de grootste en nooit meer
overtroffen luchtlandingsoperatie uit de geschiedenis. Het totaal aan ingezette
vliegtuigen bedroeg 13.000 met 2600 gliders. Het verloop van de strijd is
bekend. Zowel de 101e als de 812e Airborne divisie slaagde in vrijwel alle
opdrachten, zij het met 1 1/2 dag vertraging.
Het meest cruciale moment van de gehele operatie was woensdagmiddag 20
september. Na drie dagen verbeten strijd aan de zuidkant van de Nijmeegse
Waalbrug was het de 82e Airborne divisie niet gelukt de brug te nemen.
Gavin besloot met een meesterzet tot een oversteek van de Waal in grote
kano’s, drie km. stroomafwaarts van de brug. Het lukte, maar van de 26 boten die
de eerste oversteek maakten kwamen er slechts 13 op de Lentse oever aan. Alleen
al bij die crossing verloren de Amerikanen ongeveer 100 man aan doden en
gewonden. De Amerikanen slagen erin de noordelijke oprit van de brug te
veroveren en vrijwel gelijktijdig arriveren vier tanks van de Grenadier Guards
onder commando van Peter Carrington. (De latere minister van Buitenlandse Zaken
en voormalig secretaris-generaal van de NAVO, red.) Sergeant Robertson steekt
als eerste de brug over, maar heeft zijn testament al gemaakt, denkend dat de
brug op het moment van de crossing de lucht in zal gaan. Tot tweemaal toe
springt hij over op een andere tank omdat de Duitsers een treffer plaatsen en in
de euforie van het overleven raast hij over de grootste overspanning van Europa
door het dorp Lent, richting Arnhem. Carrington -in de laatste tank- realiseert
zich dat hij de brug in z’n eentje moet houden tot er versterking komt. Dat
duurde nog 40 minuten. Het waren de zwaarste 40 minuten van zijn leven zoals hij
later op de Nederlandse TV verklaart. Terugkijkend op deze in veel opzichten
unieke operatie zijn er nogal wat fouten gemaakt bij de planning en met veel
gemiste kansen te velde. Kort samengevat komen die op het volgende neer.
Op de 1 e plaats het verzuim van het 30e Britse corps om na de verovering van
Antwerpen door te stoten naar Woensdrecht en de Kreekrakdam -om de achterdeur
waarlangs het 15e Duitse Leger wilde ontsnappen- in het slot te gooien. De
luttele kilometers die de Guards Armoured Division nog had moeten afleggen,
velde het vonnis over Montgomery’s concept.
Op de 2e plaats de 80.000 Duitsers met een formidabele uitrusting rukken
daardoor via Walcheren en Zuid-Beveland op naar Noord-Brabant. Van Duitse zijde
is later vastgesteld dat de Wehrmacht in die dagen inderdaad rijp was voor de
genadeslag. Toen Market Garden na de eerste vier dagen vastliep, kwam dat in
belangrijke mate door de pressie van eenheden van het 15e Leger. Market Garden
raakte in het slop, de tijdschema’s klopten van geen kanten meer, Nijmegen werd
pas in de middag van 20 september bereikt 36 uur te laat
waardoor Arnhem buiten bereik bleef van het grondleger. Op de 3e plaats. De
gesprongen brug bij Son veroorzaakte ruim 8 uur vertraging bij de opmars van het
grondleger.
Op de 4e plaats. De logistiek, toch zo belangrijk bij een dergelijke
operatie, klopte van geen kanten. Het gehele Britse 30e corps met meer dan
20.000 voertuigen, waaronder vele zware rupsvoertuigen, moest over een smalle
weg van Valkenswaard naar Nijmegen oprukken. Vanuit Eindhoven leiden niet meer
wegen naar Nijmegen dan die ene route via Son, Veghei en Grave. De uitschakeling
door pech of vijandelijke actie van tanks moest onherroepelijk lijden tot een
blokkade en daarmee tot onherstelbaar tijdverlies. Verder werd over het hoofd
gezien dat er -al waren het alleen maar ambulances en legertrucks- ook retour
verkeer naar Eindhoven zou zijn. Door al die ellende kreeg de Corridor dan
terecht de naam: Helis’s Highway.
Op de 5e plaats. Het belangrijkste voordeel van de inzet van
luchtlandingstroepen is het verrassingselement. Dat kan alleen als je zo dicht
mogelijk aan twee kanten van het te veroveren object wordt gedropt. Bij Market
Garden was dat alleen het geval in Grave.
De dropping bij de Rijnbrug was ver ten westen van Arnhem, op de Ginkelse
hei, evenals de Groesbeekse dropping ver van de Nijmeegse brug. Argument voor
die verre dropping was de zware Duitse Flakbeveiliging. Het bleek echter dat de
Faikbeveitiging niet extra zwaar was en inleidende luchtaanvallen waren een
simpele mogelijkheid geweest om die uit te schakelen.
En dan praat ik maar niet over de vrijwel onbruikbare
radioverbindingsapparatu?r van de Britten bij Arnhem. Of over de falende
weersvoorspellingen.
Tenslotte: Boeken zijn volgeschreven over het verraad van de dubbelspion
Christiaan Lindemans, alias King Kong. Hij zou de operatie Market Garden aan de
Duitse contraspionage hebben verraden. Vast staat dat Lindemans de verkregen
informatie heeft verraden in ruil voor de vrijlating van een door de Duitsers
gevangen genomen familielid.
Maar de Duitse Abwehr hechtte geen geloof aan het verhaal van Lindemans.
Een genotuleerde bijeenkomst op 14 september 1944 op het stafkwartier van
Bittrich, waaraan Model en Harzer deelnamen, sprak met geen woord over een op
handen zijnde luchtlanding bij Arnhem en Nijmegen. Als de Duitse bevelhebbers
inderdaad van de luchtlandingen zouden hebben afgewezen, dan zou Model zijn
hoofdkwartier niet in Oosterbeek en Student het zijne niet in Vught hebben
gevestigd; dan zou de bevelhebber van de 10e SS-Panzerdivisie niet op 16 (!)
september naar een kuuroord vertrokken zijn en zouden de bruggen van Arnhem en
Nijmegen veel zwaarder bewaakt en beveiligd zijn geweest.
Dan zou het vliegveld Deelen niet zijn ontmanteld en zou op 16 september voor
alle Duitse troepen in Nederland Alarmstufe 1 zijn afgekondigd. De H?here SS-
und Polizeif?hrer in Nederland, Hans Rauter, nam uitgerekend op zondag 17
september een vrije dag.
Tot slot blijft het de vraag of Market Garden nu een succes of een verloren
slag is geweest. Die vraag valt niet zonder meer met ja of nee te beantwoorden.
Het is maar vanuit welke invalshoek je kijkt. Internationaal wordt vaak over de
verloren ‘Slag bij Arnhem’ gesproken. En dat is zeker niet ten onrechte.
De uiteindelijk doelstelling om de oorlog v??r Kerstmis 1944 te be?indigen
faalde. Het heeft rond Arnhem bepaald niet ontbroken aan moed en
doorzettingsvermogen en terecht mag gesproken worden van een hero?sche strijd
van licht bewapende parachutisten tegen een overmacht aan zwaar bewapende Duitse
elitetroepen. Bekijken we het vanuit de omvang aan veroverd gebied en het aantal
bevrijde Nederlanders dan mogen we zeker van een succesvolle operatie spreken.
Op ??n na werden alle bruggen veroverd in Brabant en bij Nijmegen. De
taakstelling werd door de Amerikanen, ondanks zware verliezen ruimschoots
gehaald.
Ruim 1 miljoen inwoners ontliepen daardoor de hongerwinter en waren na vier
jaar weer vrije Nederlanders.
Geraadpleegde literatuur, ondermeer: ‘Corridor naar de Rijn’, Hen Bollen
‘De bevrijding van Eindhoven’, Karel Margry
Bovenstaande tekst is de letterlijke weergave van een lezing gehouden op
20 september 1993 in het Provinciehuis te ‘s-Hertogenbosch ter promotie van de
activiteiten van de Stichting Herdenking 50 jaar Operatie Market Garden.
Uit de Terugblik van September 1944
Reeds geplaatst op onze website onder ‘artikelen’.
