Het uitgehongerde 15-jarige meisje -op 12 juni is het 75 jaar geleden dat zij
werd geboren- dat crepeerde in de kou van het vernietigingskamp Bergen-Belsen is
na zestig jaar op de achtergrond geraakt. Als icoon, of symbool van het goede,
uit de twintigste eeuw leeft zij voort. Haar dood was nodig om ster te worden.
Het gezicht van het Joodse meisje dat het leven liet in het grootste Duitse
concentratiekamp is over de hele wereld bekend. Haar vader, Otto Frank,
fotografeerde graag. Veel van deze foto?s zijn in de loop van de tijd
gepubliceerd. Toch heeft Anne Frank vele andere gezichten gekregen door mensen
die zich gesterkt voelen door het lezen van haar dagboek.
?Iedereen kan zijn of haar eigen Anne Frank-beeld maken, gebaseerd op lezing en
eindeloze (her)interpretatie van het dagboek?, zegt David Barnouw, woordvoerder
van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). Barnouw is
mede-auteur van het jongst verschenen boek over Anne Frank. In ?De vele
gezichten van Anne Frank; visies op een fenomeen? is een groot aantal artikelen
over Anne gebundeld. De artikelen zijn chronologisch geplaatst. Hierdoor laat
het boek zien hoe het Anne Frank-beeld in de loop van de jaren is veranderd. Het
eerste artikel is van de bekende historicus Jan Romein, die op 3 april 1946 in
Het Parool zijn commentaar gaf. Romein leest het dagboek van Anne Frank -de
eerste bescheiden oplage van 1500 stuks is juist verschenen- in ??n adem uit.
?Toen ik het uit had, was het nacht en het verwonderde mij, dat het licht nog
brandde, dat er nog brood en thee te krijgen waren, dat ik geen vliegtuigen
hoorde ronken en geen soldatenlaarzen klonken op straat, z?? had de lezing mij
gevangen en teruggevoerd naar de onwezenlijke wereld, die nu al bijna weer een
jaar achter ons ligt.?
Verfilmd
Dat het overbekende dagboek van Anne Frank -met meer dan 30 miljoen exemplaren
wereldwijd- is uitgegeven en niet met de honderden andere dagboeken ligt
opgeslagen in de archieven van onder meer het NIOD, is voornamelijk aan de
vasthoudendheid van vader Otto te danken. Hij reist van de ene naar de andere
uitgever om het product van zijn dochter te slijten. Niemand toont interesse.
Eindelijk, na ruim een jaar zoeken, blijkt een uitgever bereid dit boekje te
drukken. Het begin van een hype is geboren. Hierna neemt de carri?re van Anne
een hoge vlucht. Duitse en Franse vertalingen verschijnen in 1950; Engelse en
Amerikaanse uitgaven komen in 1952 op de markt. De Nederlandse druk beleeft dan
al zijn zesde editie.
De grote triomf begint evenwel niet in Nederland maar in Amerika, waar in 1955
in New York de toneelbewerking van Annes dagboek in premi?re gaat. Anne wordt
een ster. ?Dat komt vooral doordat het Joodse element uit de film is verdwenen.
Anne wordt geportretteerd als een Amerikaanse levenslustige tiener, vervuld van
optimisme?, zegt G. van der Stroom, die de uitgave van het nieuwste boek over
Anne redigeerde. Hoogleraar H. A. Gomperts, die in Het Parool van 28 april 1956
een recensie schrijft over de Amerikaanse film, komt tot dezelfde conclusie.
?Het is een handig in elkaar gezet kitschwerkje, dat bijzonder weinig te maken
heeft met Het Achterhuis. Aan dat dagboek zijn enkele uiterlijke omstandigheden
ontleend, die zijn opgevuld met anekdotes over het onderduiken die in het relaas
van Anne Frank niet voorkomen. De personen zijn sterk gewijzigd en
vereenvoudigd. Het stuk is een nieuw ding, dat onder valse vlag vaart; een
kitsch-ding, dat wij hier, hoop ik, niet te zien zullen krijgen. Zo groot kan
onze behoefte aan massaal-beleven van het individuele toch nog niet zijn.?
Een andere recensent schrijft: ?Wie met buitenlandse Joden in aanraking komt,
merkt dat voor hen het Nederlandse Jodendom van tegenwoordig gesymboliseerd
wordt door Anne Frank, ja dat er vele Amerikanen zijn bij wie het woord
Nederland als eerste associatie de naam van dit meisje oproept.? Beroemd
De beroemdheid van Anne gaat zo ver dat steeds meer mensen haar schuilplaats aan
de Prinsengracht in Amsterdam willen bezoeken. Vorig jaar maakten bijna 1
miljoen mensen de trip naar het ?bedevaartsoord?. Meer dan de helft van hen zijn
Amerikanen en Britten. Slechts 10 procent komt uit Nederland.
Van der Stroom: ?Anne geldt vooral als een symbool van hoop en dient als
waarschuwing voor de toekomst. Voor solidariteit met de in het jonge verleden
vermoorde Joden lijkt in die beeldvorming amper plaats te zijn. Deze
divergerende richtingen hebben ervoor gezorgd dat de verhouding tussen de
populaire Anne en de Joodse gemeenschap lange tijd enigszins moeizaam is
gebleven. Deze gemeenschap had bij haar miljoenenvoudige rouw geen boodschap aan
een quasi-religieuze icoon van heilige onschuld, waardoor identificatie van
niet-Joden met het slachtoffer meer voor de hand leek te liggen dan
vereenzelviging met de daders. Die gerichtheid op het slachtoffer biedt de
mensheid de kans haar slechte geweten schoon te wassen.? De neerlandicus vindt
de onderduik van Anne ?atypisch, want de meesten doken niet in gezinsverband
onder. De veramerikanisering van Anne Frank doet geen recht aan de geschiedenis
van het Europese Jodendom; de gruwelijkheden ?n de nazi?s blijven in boek, drama
en film buiten beeld, waardoor je soms bijna zou vergeten dat Anne moest
onderduiken en aan haar einde kwam vanwege haar Joodse geboorte.?
In de kiem gesmoord
Door haar dagboek is Anne Frank ?het meest beroemde meisje van de twintigste
eeuw? geworden, zoals de Amerikaanse hoogleraar A. H. Rosenfeld het in 1991
uitdrukte. ?Straten, scholen en jongerencentra dragen haar naam, zoals
standbeelden, postzegels en herdenkingsmunten haar beeltenis dragen.
Jongerenorganisaties, bossen en stichtingen zijn naar haar vernoemd. Balletten,
requiems en cantates zijn voor haar geschreven. Gedichten en liederen zijn voor
haar gecomponeerd. Publieke figuren van alle soorten, van politici tot
religieuze leiders, refereren aan haar en citeren uit haar boek. Al die dingen
dragen ertoe bij dat haar naam, haar gezicht en haar lot ons voortdurend voor
ogen worden gehouden.? Hetzelfde geldt inmiddels voor het Anne Frankhuis in
Amsterdam. De Amerikaanse hoogleraar J. E. Young schreef in 1994: ?Voor
volwassenen blijft het een heiligdom van de onschuld, een museum dat toont wat
hun al bekend was. Anne Frank is voor veel volwassenen de belichaming van het
onschuldige slachtoffer, het kind wier leven de nazi?s in de kiem hebben weten
te smoren, maar niet haar hoop voor de toekomst.?
Icoon
Voor pubers liggen de zaken iets anders. ?Voor hen bieden de ervaringen en
observaties van Anne Frank misschien wel de enige min of meer directe toegang
tot de periode van de Tweede Wereldoorlog. De bekendheid met deze dramatische
episode in de vaderlandse geschiedenis is bedroevend onder de opgroeiende
jeugd?, aldus Young. ?Al die bezoekers die langs het kamertje van Anne trekken,
kennen allemaal een andere Anne.? Miljoenen mensen over de hele wereld leren de
holocaust kennen via Anne Frank. In Amerika en in veel Europese landen wordt
haar dagboek op school klassikaal gelezen. De Joods-Italiaanse auteur Primo Levi
schreef eens: ?Een enkele Anne Frank ontroert ons meer dan de ontelbaren die net
zo leden als zij, maar wier beeld in de schaduw is gebleven. Misschien moet dat
ook zo zijn: als we het leed van alle mensen moesten en konden mee-lijden,
zouden we niet kunnen leven.?
In een tijd waarin men het ?slachtofferschap celebreert, waarin zwarten hun
wortels zoeken in de slavernij en Armeni?rs hun identiteit defini?ren tegenover
die van de Turken is, zeker in Amerika, de holocaust religie geworden. Elke
staat heeft zijn eigen holocaustmuseum.? Joden reageren hierop door te zeggen
dat het zo prominent naar voren halen van Anne Frank als h?t
holocaustslachtoffer doet vergeten dat ze slechts een van de vele slachtoffers
was, niet meer en niet minder. Het vertellen van dat ene verhaal werkt
versimpelend. Voor dat ene verhaal houdt men bovendien al jaren vast aan de
pure, onbedorven Anne Frank, de toneel-Anne.
Bron: Reformatorisch Dagblad
