Dinsdag 18 februari liep ik in de namiddag door de Henri Polaklaan in Amsterdam met tranen in de handen. Ik had zojuist de presentatie van het ontroerend belangrijke boek Het verlaten hotel van Mirjam Elias meegemaakt in het Vakbondsmuseum De Burcht en ik was opnieuw overrompeld door het leed de joden aangedaan.
Dat die holocaust kon passeren is een onvatbare gruwel, is voor mij de blinde vlek van de Tweede Wereldoorlog. Dat mensen tegen elkaar vechten, dat zij elkaar de hersens inslaan, vind ik ongepast en onjuist, maar ik kan mij daarbij wat voorstellen. Dat een heel volk systematisch uitgeroeid werd, vanachter een Schreibtisch georganiseerd, is voor mij al jaar en dag een niet te vatten misdaad. Het verlaten hotel schetst vanuit een bijzonder perspectief de laffe moord op de joden en is meteen ook een vurig protest tegen racisme, discriminatie en pesten. Dus tegen de vermeende niet gelijkwaardigheid van alle mensen.
Ik neem u mee naar de officiële aanbieding in De Burcht. Ik betrad het gebouw De Burcht en in de magnifieke zaal met wandschilderingen van R.N. Roland Holst las ik op een gedenkplaat dat de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond in 1894 opgericht was, dat in 1898 aan bouwmeester Berlage de opdracht gegeven werd plannen te ontwerpen voor een eigen gebouw, dat in 1899 met de bouw begonnen werd en dat in 1900 het voltooide gebouw in gebruik genomen werd. In al zijn schoonheid staat nu het gebouw met zijn grote architectonische waarde nu al meer dan een eeuw mooi te zijn. Een eeuw waarin ook de diamantbewerkers door toedoen van de Duitsers geëlimineerd werden. Vandaar de andere, maar ook idealistische bestemming van het Berlagebouw: Vakbondsmseum. Ik neem u mee naar de officiële aanbieding in De Burcht. Ik betrad het gebouw De Burcht en in de magnifieke zaal met wandschilderingen van R.N. Roland Holst las ik op een gedenkplaat dat de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond in 1894 opgericht was, dat in 1898 aan bouwmeester Berlage de opdracht gegeven werd plannen te ontwerpen voor een eigen gebouw, dat in 1899 met de bouw begonnen werd en dat in 1900 het voltooide gebouw in gebruik genomen werd. In al zijn schoonheid staat nu het gebouw met zijn grote architectonische waarde nu al meer dan een eeuw mooi te zijn. Een eeuw waarin ook de diamantbewerkers door toedoen van de Duitsers geëlimineerd werden. Vandaar de andere, maar ook idealistische bestemming van het Berlagebouw: Vakbondsmseum.
In de sfeervolle zaal werd ik hartelijk begroet door drie mensen die die middag een belangrijke rol zouden spelen: Dieuwertje Blok, Mirjam Elias en Ronald Sweering. Om maar meteen het kader te schetsen: de hoofdpersoon in Het verlaten hotel is Ronny, een schooljongen die in de oorlogsjaren in een hotel in Amsterdam woont dat door zijn ouders gerund wordt. Op de Wilhelmina Catherinaschool aan de Weteringschans heeft Ronny veel joodse vriendjes van wie hij in 1942 wreed gescheiden wordt door een muur dwars door de school gemetseld. Voortaan is er sprake van voorkantkinderen en achterkantkinderen. Ronny zit aan de voorkant en zijn joodse vrienden aan de achterkant. Steeds weer verdwijnen er kinderen van de achterkant. Tegenover het hotel Atlantic aan het Westeinde heeft in een kelder, zo ontdekt Ronny, een joodse jongen uit Den Haag zich verscholen. Willy is zijn naam en Ronny sluit vriendschap met hem en na schooltijd spelen ze stiekem met elkaar. Zo spelen ze vaak Willem van Oranje en Balthasar Gerards. Door verraad wordt Willy opgepakt en op zijn jaardag twaalf jaar oud vergast in Polen.
Ronny heeft decennia lang met het gemis van Willy moeten leven en na vijftig jaar is hij op onderzoek uitgegaan. En zo kwam hij achter de volledige naam van zijn verdwenen en vermoorde vriend: Willy van Biene. Op verzoek van zijn vrouw, schrijfster Mirjam Elias, vertelde Ronald Sweering, de Ronny van toen, aan haar zijn oorlogsherinneringen en zo kon Mirjam Het verlaten hotel schrijven, na veel speurwerk, archiefonderzoek en talrijke interviews. En laat ik het maar meteen zeggen: Het verlaten hotel behoort door iedereen vanaf elf jaar gelezen te worden. Het motto van het jeugdboek ook voor ouderen luidt dan ook: Voor alle kinderen die van school naar huis gingen en daarna nooit meer werden gezien.
U begrijpt nu de aanwezigheid van Mirjam Elias en Ronald Sweering en de bekende, mooie presentatrice Diewertje Blok, die daar wasom de programmaonderdelen aan elkaar te praten. Na de hartelijke ontvangt door dit drietal, ik was een dik half uur te vroeg, liep ik door de zaal en mij vielen daarbij drie zaken op: een dik telefoonboek uit 1938, een vitrine met speelgoedindiaantjes en een vitrine met foto’s, brieven en dagboeken van joodse kinderen. In de loop van de middag zou mij de betekenis van het telefoonboek en de indiaantjes duidelijk worden. Tot op het bot raakte mij de enthousiaste mededeling van Diewertje Blok dat haar opa en oma in het telefoonboek stonden. Ook trof mij diep de ook weer enthousiaste mededeling van een vrouw in de zeventig die op een klassenfoto wees: dat ben ik, we zijn met z’n vieren overgebleven. Op de foto ook Willy. In Het verlaten hotel komt u die foto weer tegen: 1941. Willy van Biene op de school voor joodse kinderen in Den Haag, staat eronder.
Om u nu duidelijk te maken waardoor ik vol emoties door de Henri Polaklaan na afloop liep, geef ik u fragmenten uit de speeches door die voor een volle zaal met overlevenden, nabestaanden, medewerkers, vrienden en kennissen van Mirjam en Ronald gehouden werden.
De charmante gastvrouw Femke Geurts van uitgeverij De Fontein uit Baarn: "Het gaat om een bijzonder gedenkwaardig boek. Ik stapte met het manuscript in de trein en even later zat ik niet in die trein, maar liep ik met Ronnie op het Westeinde in Amsterdam. Mirjam Elias deed onderzoek en ging vervolgens schrijven. En zo ontstond een bijzonder jeugdboek dat ik iedere volwassene kan aanraden. De Fontein is blij Het verlaten hotel te kunnen uitgeven. En dat vanwege het belang van het boek".
Na deze sympathieke introductie was het woord aan Diewertje Blok die zei zeer vereerd te zijn die middag te mogen presenteren. "Het gaat immers nu om bijzondere mensen. Niets is toeval: ook nu weer dreigt een oorlog. Er is steeds een moment van keuze van wel of niet meedoen. Oorlog beïnvloedt het leven van iedereen, hoe dichtbij die ook is, hoe ver weg die ook is. Veel heb ik over de oorlog gelezen, maar Het verlaten hotel gaat niet over een joods kinds, of een kind van foute ouders, maar over een gewoon kind. Ronny zag steeds weer kinderen verdwijnen. Ronny begrijpt niet dat de mensen daar niets tegen konden doen. Het verlaten hotel gaat over fantasie, het hebben van geheimen, het niet begrijpen, heldendaden, het niet zwart-wit zijn van de wereld. Niet elke Duister was slecht. Ik heb het boek in een adem uitgelezen. Nu lees ik het voor aan mijn jongste zoon."
Na deze woorden van een sprankelende Diewertje was de beurt aan Kitty Courbois. Zij las twee fragmenten uit het boek voor en zij deed dat met haar warme stem indrukwekkend. Zij las over de liefde en over de Daviddster waarmee Hanny, een joods buurmeisje van Ronny, in de collegezaal de draak steekt. Een volgende keer zal ik u dat laatste fragment voorlezen.
Aan burgemeester Cohen was de eer het eerste exemplaar te overhandigen aan de Hanny uit Het verlaten hotel. Maar eerst zei hij o.a.: "Het is een dramatisch boek over de Tweede Wereldoorlog met een boodschap die verder reikt. Het vertelt het verhaal van een niet-joodse jongen in oorlogstijd, die vrienden ziet wegvoeren, verdwijnen en niet terugkomen. Het boek is in de tegenwoordige tijd geschreven en met korte zinnen. En ook dat maakt het boek moralistisch in de goede zin van het woord. Het is een aanklacht tegen de oorlog. Het beschrijft de leefwereld van een kind. Het heeft een grote emotionele lading. De ouders van Ronny verrichtten daden van verzet en hun zoon zorgde voor een lichtpunt in de schuilplaats van Willy. Tussen de twee jongens ontstond een hechte band die door de Duitsers verbroken werd. Na de oorlog vroeg Ronny zich af: wat is er precies gebeurd? De gedachten aan Willy leven door zijn hoofd spoken. Na jaren ging hij op zoektocht na wat er voor en na de ontmoeting met Willy gebeurd is. Hij wilde aldus grip krijgen op de situatie. In het boek wordt die verstrekkende ervaring voelbaar".
Na deze indringende woorden overhandigde de Amsterdamse burgemeester Job Cohen het eerste exemplaar aan mevrouw Hanny Ladee-Levy die als oudere vriendin en buurmeisje van Ronny in Het verlaten hotel voorkomt. Hanny zei o.a.: "Zeer vereerd ben ik dit verhaal door de ogen van een niet-joodse verteller te ontvangen. Het is een ontroerend kinderboek. Het is verplichte literatuur voor hulpverleners die te maken krijgen met getraumatiseerde kinderen. Ook Nawijn zou dit boek moeten lezen: overal op de wereld zijn er kinderen die wreed van hun ouders gescheiden worden. Vorige week hoorde ik nog het verhaal dat op een school in Kortenhoef een asielzoekerskind uit de klas gehaald werd om het land uitgezet te worden. Slaapstoornissen doen zich vervolgens bij de ooggetuigen voor. Als kinderpsychiater zeg ik dan: hulpverleners lees dit boek. Het gaat over de roerselen van de menselijke ziel. Het boek is nuttig en spannend. Na vijftig jaar had zij de Ronny van toen weer ontmoet: het ventje uit de oorlog had nu de gestalte van De Dokwerker, die strijdt voert tegen de onrechtvaardigheid in deze wereld." De opvallend vitale tachtigjarige vrouw vertelde ook over haar onderduikperiode, het verraad en haar verblijf in en ontsnapping uit Westerbork. Ik vond het een weldaad deze vrouw ontmoet te hebben.
Vervolgens was het woord aan de auteur Mirjam Elias. Uit haar speech pluk ik: "Jarenlang heb ik aan het boek gewerkt. Veel oorlogskinderen heb ik gesproken. Vaak hebben zij trauma’s. Het dagboekje van Louise in de vitrine herinnert ook aan een periode die ook nu weer dreigt: die van de oorlog. Blij ben ik dat het boek af is. Een boek dat tot stand is gekomen met de hulp van velen, ik noem van hen Hanny. Het verhaal van Willy is aangrijpend. Het gaat om een legendarisch hotel, waar onderduikers verbleven en waar daden van verzet bedacht hebben. En waar een geruchtmakende vechtpartij zich voordeed tussen leden van een WA-knokploeg en joodse mensen op het terras. Ronny beschikt over een fotografisch geheugen. Om erachter te komen welke joodse gezinnen waar woonden in Amsterdam, bijvoorbeeld om de familie te traceren bij wie Willy ondergedoken was, gebruikten wij een telefoonboek van voor de oorlog. Daar ligt het. De vader van Ronny hield in zijn hotel mensen verborgen. De kamer die het minst bij de Duitsers verdacht werd, was de kamer van Ronny. Geregeld werd Ronny naar zijn oma gestuurd om de nacht door te brengen. En hij kreeg dan een indiaantje. Op zolder hebben wij de indiaantjes veel later teruggevonden: daar staan ze. Elk indiaantje is een onderduiker. Evenals het boek van Anne Frank gaat het in Het verlaten hotel om verzet tegen discriminatie, racisme en ook pesten. Willy van Biene uit Den Haag kwam uit een artistieke, intellectuele familie en mocht maar twaalf jaar worden".
Mirjam vertelde ook nog over de zoektocht naar een klassenfoto met Willy erop en die werd uiteindelijk gevonden na een oproep in de Haagse Courant. Clary uit Israel overgekomen had die foto en Ronny ontmoette na vele jaren aldus Willy weer. Mirjam maakte op mij een geweldige indruk: haar vitaliteit komt heerlijk op je over.
Vervolgens las Kitty Courbois weer een fragment uit het boek voor en het ging over geheimen: Ronny komt erachter dat zijn vader daden van verzet verricht. En weer ademloos luisterden de mensen toe. Goed voorlezen is een kunst.
En toen was het woord aan Ronald Sweering zelf: "Willy en ik speelden Willem van Oranje en Balthasar Gerards. Willy werd opgepakt door de Duitsers en verdween geruisloos. Die duistere nacht zal ik nooit vergeten. Waarom moest dit gebeuren? Twaalf jaar was hij geworden en op die dag kwam hij om in de gaskamer. Zijn naam heb ik altijd in me meegedragen. Het heeft een halve geduurd voordat ik ging zoeken". De stoere Ronald huilde vervolgens. De "Dokwerker" weende. Wat een innerlijke grootheid etaleerde zich. Zijn tranen vielen in de schoot van hen die de holocaust overleefden.
Na de schrijnende woorden van Ronald las Ida Vos, een van de vier overlevenden uit de klas van Willy, enkele gedichten voor. Waaronder dat gedicht over de klas uit de Bezemstraat die in 1942 op de foto ging: van de 35 zouden er 31 omkomen. Diepe indruk maakte ook het gedicht van de vrouw wonend in de buurt van Westerbork die als op dinsdag de trein langskwam de gordijnen sloot. Duidelijk was dat de dichtregels van Ida Vos de mensen in de zaal in het hart raakten. Na de toespraken konden de aanwezige kinderen vragen stellen. Aan Ronald: wat vond u het ergste in de oorlog? De onzekerheid. Hoe kon u die geheimen bewaren? Moeilijk, je wist niet wie je kon vertrouwen. Dus zei je niets. Waren er ook leuke dingen in de oorlog? De aardmannetjes in de tuin die heerlijk in hun holletjes woonden. Dus mijn fantasie.
De omslag van Het verlaten hotel toont een afbeelding van Atlantic dat in de loop van de oorlog door vader gesloten werd en een verlaten indruk maakte, maar ondertussen… Ook ziet u een foto van de jonge Ronny en ook een indiaantje. Aan de binnenkant van de omslag ziet u een tekening van de trappen van het Prinsenhof in Delft: Willem van Oranje wordt neergeschoten door Balthasar Gerards. De katern met zwart-wit foto’s in het boek zal u helemaam diep raken. jong gestorven kinderen blijven jong. Ik ween om bloemen in de knop gebroken. Het verlaten hotel, ik las het inmiddels en ik zeg u: neem en lees en raak onder de indruk en vat moed. Ondanks alles bleef Anne Frank geloven in het goede. Dat schoot door mij heen toen ik die dinsdagmiddag door de Henri Polaklaan liep met tranen in mijn handen, met Het verlaten hotel in de hand. Ik hoorde namelijk op nummer 23 van die laan een meisje op een kleurrijke schommel in een verwaarloosde tuin blij "Papa" roepen tegen een man op een fiets. Het verlaten hotel heeft literaire kwaliteiten en dat betekent dat het ook naar de vorm een boek van gewicht is. Ik ga u dat een volgende keer aantonen.De boekenweek komt eraan. Als ik was, zou ik dit macht van een boek voor uw kinderen en uzelf kopen. Ik kom er nog mee bij u langs. drs. P. Kaptein, Papendrecht
Hieronder de tekst van de speech waarmee burgemeester Cohen het boek presenteerde.
Dames en heren, Het Verlaten Hotel is een dramatisch boek. Het handelt in de periode van Tweede Wereld Oorlog, maar het heeft een boodschap die veel verder reikt, tot in onze tijd.Het verhaal geeft een indringend beeld van de leefwereld van een jongen in oorlogstijd. Het maakt voelbaar hoe het is als een buurtgenootje, een vriendje, wordt weggevoerd, verdwijnt, en niet meer terugkomt. Enerzijds blijft de auteur daarbij op afstand, zijn de observaties koel, maakt ze consequent gebruik van de tegenwoordige tijd, en korte zinnen, waardoor de beschreven wreedheden iets ogenschijnlijks terloops krijgen. Anderzijds is het ook een moralistisch boek, en dat is geen diskwalificatie. Het boek is een overtuigende aanklacht tegen oorlog, tegen de wreedheden die gewone mensen ondervinden als een misdadig regime alle menselijkheid verliest, en zelfs vernietigt.
Mirjam Elias brengt die grote woorden terug tot de leefwereld van een kind, waardoor het verhaal aan emotionele lading wint.De ervaringen van Mirjams man, de fotograaf Ronald Sweering, zijn vertrekpunt geweest voor het boek. Hij was het die model stond voor de hoofdpersoon, Ronny, die met zijn ouders in hotel Atlantic, woonde aan het Westeinde hier in Amsterdam.In de loop van de oorlog ontdekt Ronny dat in het huis tegenover het hotel onderduikers zitten, en hij sluit vriendschap met een van hen, de jongen Willy. Willy komt oorspronkelijk uit Den Haag, is kind van joodse ouders, en leeft zijn dagen eenzaam in een schuilplaats, terwijl buurtkinderen boven zijn raam op straat spelen. De vriendschap met Ronny is voor hem de verbinding met de buitenwereld, een lichtpunt in een bestaan als onderduiker. Tussen de jongens ontstaat een band, die doorbroken wordt als de Duitsers Willy oppakken.De vraag wat er met Willy is gebeurd spookt vanaf dan permanent door Ronny’s hoofd. Een vraag die Ronald tot op de dag van vandaag niet heeft losgelaten. De zoektocht naar wat er precies heeft plaatsgevonden, hoe het leven van Willy eruitzag voordat hij Amsterdam kwam, wat er precies in het concentratiekamp is gebeurd, is nog niet afgerond.
De zoektocht van Ronald en Mirjam heeft inmiddels al wel een positief bij-effect gehad. Familieleden van Willy hebben elkaar erdoor opnieuw gevonden. Ze zijn hier ook aanwezig.De innerlijke zoektocht naar wat gebeurtenissen als deze met een kind doen, die is met dit boek een stuk verder gebracht. Maar tot op de dag van vandaag probeert Ronald grip te krijgen op een situatie waar hij, en ieder ander in zo’n situatie, zo machteloos in was.
Mirjam Elias heeft die verstrekkende ervaring invoelbaar gemaakt. Ik heb vanmiddag de eer om het eerste exemplaar van het Verlaten Hotel aan te bieden aan een moedige vrouw. Een vrouw die heel dicht bij Ronny heeft gestaan in de oorlog. Ze was zijn buurmeisje. Haar verhaal heeft een eigen plek gekregen in het boek. Voor het eerst heeft ze erover gepraat, heeft ze er met ons over willen praten. Over het verzet, over het verlies van haar dierbare, en haar vrienden bij een moedige daad van verzet, de aanslag op het bevolkingsregister van Amsterdam.Hanny Ladee-Levy, aan u wil ik het eerste exemplaar overhandigen.
Bron: joods.nl
