Den Bosch
Je zou het, letterlijk en figuurlijk, een aha-Erlebnis kunnen noemen. In het begin van de jaren zeventig bezocht Ian Kershaw een klein stadje bij M?nchen. Sinds een paar jaar had hij Duitse les. De literatuur en geschiedenis van Duitsland begonnen de toenmalige kenner van de Engelse Middeleeuwen steeds meer te interesseren. In het caf? raakte hij aan de praat met een oude Duitser.
?Ik zie z?n gezicht nog voor me. Hij begon al snel over de geschiedenis. Mijn Engelse accent werkte kennelijk inspirerend. Zegt die man opeens: ?Jullie, Engelsen, jullie hadden ons in de oorlog moeten helpen. Samen hadden we het Bolsjewisme kunnen vernietigen?.?
?Even later boog hij zich naar me toe en fluisterde: der Jude ist ein Laus.?
?Soms, als ik slecht kan slapen, dreunen die woorden in mijn hoofd. Hoe was zoiets mogelijk, in zo?n ogenschijnlijk onschuldig dorp? Vrijwel op hetzelfde moment nam ik me voor om op zoek te gaan naar het antwoord op die vraag.?
Dat duurt in totaal tien jaar waaraan ook nog eens vijftien jaar studie naar de Nazi-beweging in algemene zin aan voorafging.
Zijn nieuwe boek is een soort biografie. Een biografie van een Engelsman dit keer, maar wel een speciale. Nog sterker dan bij Hitler is het boek een portret van een tijd, een poging om via ??n persoon een heel tijdperk in de greep te krijgen.
Londonderry
Het verhaal van Charles Stewart Henry Vane-Tempest-Stewart (1880 -1947), de zevende markies van Londonderry, is op de eerste plaats een verhaal over Engeland in de jaren dertig, een verhaal over het Britse pogen het gevaar van Hitler-Duitsland en het spook van een nieuwe wereldoorlog te bezweren. ?Onderschat nooit de betekenis van de Eerste Wereldoorlog voor deze generatie.? ?Het was de Urkatastrofe, zoals de Duitsers zeggen. Dat gold zowel voor Hitler als Londonderry. Beiden hebben in de loopgraven gevochten, beiden waren in zekere zin gefrustreerd. Daarmee houdt de gelijkenis op. Hitler radicaliseerde, Londonderry bleef in alles de stijve, enigszins potsierlijke Britse aristocraat die hij was.?
?Hun betekenis is volstrekt niet te vergelijken. Je zou kunnen zeggen: de ??n was wellicht de belangrijkste figuur in de geschiedenis van de twintigste eeuw, de ander een van de meest onbeduidende. Onderzoek doen naar Londonderry werkte als een intellectuele bevrijding. Het bood me de kans – in ieder geval voor een tijdje – aan Hitler te ontsnappen.?
Kershaw ontdekte Lord Londonderry bij toeval. Begin jaren ?90, nog volop bezig met Hitler, bezocht hij Mount Stewart, het landhuis van de Londonderry?s bij Belfast. Hij ontwaarde op de schoorsteenmantel een veertig centimeter hoog porseleinen beeld van een gehelmde SS-er met een Nazi-vlag. Van de gids hoorde hij dat een geschenk was van Joachim von Ribbentrop, voormalig handelaar in champagne, Duits ambassadeur in Londen en minister van buitenlandse zaken onder Hitler. ?Het prikkelde meteen mijn verbeelding?, schrijft hij in de inleiding van zijn boek. Lord Londonderry was in de jaren dertig een van de voornaamste pleitbezorgers van een verzoeningspolitiek ten opzichte van Duitsland. ?Hij vond dat Engeland afspraken moest maken met Hitler. En dat niet Duitsland het grote gevaar was, maar het Russische communisme.?
?Hoewel hij geen offici?le functie had – althans niet meer sinds 1935 – ging hij bij Hitler op bezoek, logeerde hij verschillende keren bij G?ring en ontving hij Von Ribbentrop in zijn eigen huis. Ik had wel een globaal idee over wat er in Engeland allemaal speelde. Dat het zover ging, betekende voor mij een schok.?
Wie was Lord Londonderry? In de meeste geschiedenisboeken kom je z?n naam niet tegen. Dat zal ook na Kershaw?s boek niet veranderen. Voor hem is de lord slechts interessant voor zover hij hem inzicht verschaft in de achtergronden van de appeasement-politiek. Een politiek die in september 1938 uitliep op de vernedering van M?nchen, waar Chamberlain namens Engeland Tsjechoslowakije prijsgaf aan Hitler en door de dictator het bos in werd gestuurd met een nietszeggende belofte over vrede. De naam van niet alleen Chamberlain, maar de complete Britse elite, Londonderry incluis, raakte voor lange tijd bezoedeld.
?De appeasers zijn alom veroordeeld. Door iemand als A.J.P. Taylor zijn ze zelfs medeplichtig gemaakt aan het ontstaan van de Tweede Wereldoorlog. Londonderry is om zijn pro-Duitse standpunten volledig in discrediet geraakt. In dit boek doe ik een poging om te begrijpen wat hem heeft gedreven, wat de atmosfeer was waarin de gedachte aan appeasement kon ontstaan.?
?Mijn conclusie is dat er, gegeven de omstandigheden, geen echte alternatieven waren. Er was een Empire dat bestuurd moest worden, een economische crisis, een bondgenoot (Frankrijk) met wie er fundamentele verschillen van inzicht waren. De weg naar M?nchen lag in zekere zin vanaf 1933 geplaveid.?
?Natuurlijk hebben de appeasers fouten gemaakt, maar hun schuld is die van de huisbewaarder in wiens huis wordt ingebroken. Je kunt uiteraard stellen dat ze voor betere sloten hadden moeten zorgen, maar de echte schuldige blijft toch de inbreker. In het geval van de Tweede Wereldoorlog, was dat Hitler.?
Tragisch
Het portret dat Kershaw van Londonderry schetst, is dat van een tragische man vol persoonlijke frustraties. Een man in de verkeerde tijd, op de verkeerde plaats, levend in het zwaar ge?dealiseerde verleden van het Victoriaanse Engeland en het Brittania rules the waves.?
In Londen was hij samen met zijn vrouw een echte society-figuur. De ontvangsten in hun huis waren legendarisch.
?Londonderry?s portefeuille (luchtvaart) was nogal cruciaal. Toen de Duitse Luftwaffe in 1935 plotseling een bedreiging bleek voor de Britse RAF, werd h?m dat aangerekend. Terwijl hij juist altijd voor versterking van de luchtmacht had gepleit. Er was een zondebok nodig. Dat werd Londonderry.?
Bedrogen
De frustraties achteraf waren groot. Londonderry voelde zich verschopt, vernederd en bedrogen. Geen seconde kwam hij los van de gedachte aan revanche voor hem wat was aangedaan. ?Hij wilde zich bewijzen, alsnog aantonen dat hij gelijk had. Het podium daarvoor werd de internationale politiek. Op particuliere basis begon hij contacten te leggen met Nazi-Duitsland. Hij was ervan overtuigd dat dat de enige manier was om oorlog te voorkomen. Engeland moest aan de gerechtvaardigde eisen van Duitsland tegemoet komen, desnoods zonder de steun van Frankrijk.?
Lange tijd had zijn geflirt met de Nazi?s geen succes. ?Nazivlag boven Ulster?, kopten de kranten na het bezoek van Von Ribbentrop aan zijn huis. Churchill verweet zijn achterneef domheid en oogkleppen voor wat de Duitsers werkelijk van plan waren.
Toch was Londonderry volgens Kershaw het tegendeel van een Nazi. ?Daar was hij veel te beschaafd voor. Met iemand als Oswald Mosley, de voorman van de Britse fascisten, wilde hij niets te maken hebben. Zijn aristocratische, volstrekt wereldvreemde levenshouding verhinderden hem in te zien dat hij met gangsters te maken had. Hij geloofde oprecht dat er afspraken te maken waren met Hitler. Het verraad van Hitler was een ongelofelijke klap. Die is hij nooit meer te boven gekomen.?
Verbitterd
Londonderry stierf in 1947. In totale verbittering en eenzaamheid. Van de 45 bedienden in zijn huis was er niet ??n meer over. De trotse edelman van weleer moest voortaan zelf de voordeur opendoen. ?Zijn getob werd zijn dood?, zou zijn dochter later zeggen. Kershaw sprak haar drie keer.
Ian Kershaw, Heulen met Hitler. Britse ambivalentie ten aanzien van Nazi-Duitsland. Spectrum, ISBN 9027497710
De feiten:
Ian Kershaw is hoogleraar moderne geschiedenis aan de University of Sheffield en geldt als een van ?s werelds meest prominente onderzoekers van nazi-Duitsland.
In zijn nieuwste boek ? Heulen met Hitler? werpt hij de vraag op of Engeland, dat als sterkste overwinnaar uit de Eerste Wereldoorlog kwam, met een andere politieke koers de Tweede Wereldoorlog had kunnen voorkomen.
Centraal in het boek staat Lord Londonderry: neef van Churchill, patriot, als minister verantwoordelijk voor de RAF.
Ian Kershaw schreef verder onder meer: Hitler/Vergelding 1936-1945 Hitler/Hoogmoed 1889-1936 Hitler/1 en 2.
Bron: Brabants Dagblad
